Σαν Σήμερα :
--------------------------------------------------------------------
Με τα βιβλία του μάθαμε και αγαπήσαμε την Φυσική ,
έστω και αν εμείς του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν τον είχαμε καθηγητή.
Καίσαρ Δ. Αλεξόπουλος (10 Νοεμβρίου 1909 – 27 Μαρτίου 2010) ήταν
Έλληνας ακαδημαϊκός και καθηγητής φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Διονύση Μαρίνου: Ο Καίσαρ Αλεξόπουλος που γνώρισα. Μαρτυρίες από μια εποχή αθωότητας.
Ο Καίσαρ Αλεξόπουλος που γνώρισα, μαρτυρίες από μια εποχή αθωότητας.
Του Διονύση Μαρίνου Φυσικού, τ. Γραμματέα Ε.Ε.Φ.
( Ομιλία στα πλαίσια του Συνεδρίου Φυσικής της ΕΕΦ στη Λάρισα)
Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι,
Θα σας εκθέσω ενέργειες και σκέψεις του καθηγητού Καίσαρος Αλεξόπουλου,
όπως εγώ τις αντιλήφθηκα και τις εκτίμησα από το έτος 1950 που τον
άκουσα για πρώτη φορά και κυρίως από το 1957 που έγινα πανεπιστημιακός
βοηθός του. Μερικά γεγονότα της προ του 1950 εποχής μου αφηγήθηκε ο
προκάτοχός μου στο παρασκευαστήριο Φυσικής αείμνηστος Γεώργιος Μπίλλης.
Ο Κ. Αλεξόπουλος γεννήθηκε στην Πάτρα το Νοέμβριο του 1909. Οι
οικονομικές δυνατότητες της οικογένειάς του, του εξασφάλισαν σπάνια για
την εποχή του μόρφωση. Ανώτατες σπουδές έκανε στο Πολυτεχνείο της
Ζυρίχης, από το οποίο έλαβε δίπλωμα Μηχανολόγου – Ηλεκτρολόγου το 1932.
Όπως μου διηγήθηκε ο ίδιος η ενασχόλησή του με τη Φυσική οφείλεται σε
τυχαίο γεγονός. Μετά το τέλος των σπουδών του παρέτεινε για λίγες ημέρες
την παραμονή του στη Ζυρίχη περιμένοντας ένα φίλο του. Μια από τις
ημέρες αυτές πήγε στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, όπου έτυχε να ακούσει
τον Pauli. Εκεί διαπιστώνει ότι αυτά που άκουγε ήταν πιο ενδιαφέροντα
από ότι είχε μάθει μέχρι τότε και αποφασίζει να κάνει μεταπτυχιακές
σπουδές στη Φυσική και μάλιστα κοντά στον Pauli .
Πολύ γρήγορα όμως άφησε το σπουδαστήριο του Pauli και πήγε στο
εργαστήριο του Sherrer, όπου έκανε τη διδακτορική του διατριβή και έλαβε
τον αντίστοιχο τίτλο το 1935. Στη συνέχεια επιστρέφει στην Ελλάδα και
το 1939 σε ηλικία 30 ετών εκλέγεται τακτικός καθηγητής στη Β΄ έδρα
Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτή η έδρα είχε προκύψει το 1912 κατά
τον εξής , όχι ασυνήθιστο στην Ελλάδα τρόπο. Εκείνη τη χρονιά
συνταξιοδοτήθηκε ο Τιμ. Αργυρόπουλος και μεταξύ των υποψηφίων διαδόχων
του ήταν ο Δ. Χόνδρος και ο Γ. Αθανασιάδης. Εκλέχτηκε ο Χόνδρος. Ο
πατρινός όμως Αθανασιάδης είχε μπαρμπάδες στην Κορώνη. Εκείνη την εποχή
υπήρχε μια πλειάδα Αχαιών πολιτικών (Γούναρης, Μιχαλακόπουλος,
Γεροκωστόπουλος, κ.α.) με την βοήθεια των οποίων πέτυχε την ίδρυση και
νέας έδρας Φυσικής της Β’, την οποία και κατέλαβε. Από το 1912 μέχρι το
1939 η συνύπαρξη Χόνδρου – Αθανασιάδη στον ίδιο χώρο, ένας τοίχος χώριζε
τα γραφεία τους, θα μπορούσε να οδηγήσει σε εκρήξεις. Γιατί, εκτός από
τα γεγονότα που σας ανέφερα, οι δύο αυτοί άνθρωποι, ήταν τελείως
διαφορετικοί χαρακτήρες. Ο Χόνδορς ήταν Ευρωπαίος. Όπως τον είχα ακούσει
να λέει, ήταν συμμαθητής του Debuy και δυο άλλων Nobel, ήταν παρών στο
συνέδριο φυσικών όταν ο Einstein έγραψε στον πίνακα για πρώτη φορά την
εξίσωση E=mc2 και από κοινωνικής πλευράς ανήκε στους κοσμικούς κύκλους
της Αθήνας.
Ο Αθανασιάδης ήταν παράξενο γεροντοπαλίκαρο, με έντονα πάθη, χωρίς
ιδιαίτερες σπουδές αλλά με αρκετές ικανότητες. .Δε χώνεψε ποτέ το Χόνδρο
και όταν ήταν υποχρεωμένος να τον αναφέρει έλεγε «αυτός». Επειδή δεν
χώνευε και τους πρόσφυγες, όταν έπρεπε να κατονομάσει τον Κουγιουμτζέλη
που ήταν ο βασικότερος συνεργάτης του Χόνδρου έλεγε «ο εξ ανατολών».
Καταλαβαίνετε ότι η κατάσταση μέσα στο εργαστήριο συνιστούσε μια ωραία
ατμόσφαιρα όπως έλεγε ο μακαρίτης Ηλιόπουλος. Ο Αλεξόπουλος γνώριζε αυτή
την κατάσταση, γιατί μετά το 1935 που έγινε διδάκτωρ, ήταν
επιστημονικός συνεργάτης στη Β’ έδρα. Εκεί ετοίμασε και τη διατριβή του
επί υφηγεσία την οποία και παρουσίασε το 1937.
Το 1939 υποψήφιοι για τη Β’ έδρα είναι ο Αλεξόπουλος, συνεργάτης του
Αθανασιάδη και ο Κουγιουμτζέλης, συνεργάτης του Χόνδρου. Μπορείτε να
καταλάβετε την αντίδραση του Αθανασιάδη όταν έμαθε ότι «ο εξ ανατολών»
διεκδικεί την έδρα του.
Εξελέγη ο Αλεξόπουλος ο οποίος με την πρώτη ενέργειά του επιδιώκει και
επιτυγχάνει να διαλύσει την ωραία ατμόσφαιρα στην οποία αναφέρθηκα ήδη.
Εκείνη την εποχή, η ορκωμοσία των καθηγητών είχε πολύ επίσημο χαρακτήρα.
Κατ΄ αυτήν, οι πρυτανικές αρχές έφεραν τις τηβέννους τ
ους και ο ορκιζόμενος φορούσε φράκο, ψηλό καπέλο και τα τοιαύτα.
Ο Αλεξόπουλος μετά την ορκωμοσία του, επισκέπτεται τον Χόνδρο στο σπίτι
του, υποβάλλει τα σέβη του και του δηλώνει ότι θα θεωρεί πολύτιμες τις
συμβουλές του και εν γένει τη συμπαράστασή του.
Ο Χόνδρος έλεγε ότι η πράξη αυτή υπήρξε το θεμέλιο μιας ευτυχούς
συνεργασίας η οποία οδήγησε στη διδασκαλία της Φυσικής από τον
Αλεξόπουλο και της φιλοσοφίας της Φυσικής από τον Χόνδρο. Η δική μου
σειρά (1950-1951) ήταν η προτελευταία εκείνων που είχαν την ευτυχία να
γνωρίσουν αυτό το δίδυμο
Με την αποχώρηση του Χόνδρου το 1952, οπότε οι δύο έδρες ενοποιούνται,
το Εργαστήριο Φυσικής είναι το πολυπληθέστερο πανεπιστημιακό εργαστήριο
στην Ελλάδα.
Θα πω λίγα λόγια για τον τρόπο διοίκησης του Αλεξόπουλου. Γνώριζε ότι οι
μισθοί των βοηθών ήταν πολύ μικροί και συνεπώς έπρεπε να υπάρχει η
δυνατότητα συμπληρώσεως τους. Γι’ αυτό στο εργαστήριο δεν υπήρχε ωράριο
για τις εκτός ασκήσεων απασχολήσεις. Σε κάθε συνεργάτη του, ανέθετε μια
εργασία η οποία έπρεπε εντός ευλόγου χρόνου να ολοκληρωθεί. Αρκετοί
βοηθοί αυτές τις εργασίες τις έκαναν βράδια. Αν βρισκόταν κανείς βράδυ
στη γωνία Σόλωνος και Μ
αυρομιχάλη στην Αθήνα, σπάνιο θα ήταν να μην αντικρίσει φωτισμένα παράθυρα στο εργαστήριο φυσικής.
Κάτι που επίσης μου έκανε εντύπωση ήταν το ότι ουδέποτε ανάθεσε εργασία
σε επιτροπή. Όταν πολύ μετά τη συνταξιοδότησή του τον ρώτησα γιατί το
έκανε αυτό, μου είπε ότι λόγω της καθηγητικής του ιδιότητας έλαβε μέρος
σε πολλές επιτροπές και σχεδόν πάντα, η απόφαση της επιτροπής ήταν
χειρότερη από εκείνη που θα έπαιρνε μόνος του.
Για τη συμπεριφορά του στο προσωπικό θα προσθέσω ότι ουδέποτε επέπληξε
βοηθό παρουσία τρίτων. Η συμπεριφορά που σας σκιαγράφησα, σε αυτούς που
δεν τον γνώριζαν (μη ξεχνάμε ότι οι τελευταίοι ακροατές του είναι σήμερα
(2006) περίπου πενηντάρηδες) ίσως δεν προκαλεί εντύπωση. Οι παλιοί όμως
που μπορούν να κάνουν συγκρίσεις καταλαβαίνουν τι εννοώ.
Θα αναφέρω ένα παράδειγμα αντιμετώπισης εκ μέρους του αποφάσεως βοηθού.
Όπως θυμούνται οι φοιτητές του, οι τμηματικές εξετάσεις Φυσικής εγίνοντο
στο ΜΑΜΦ (Μεγάλο Αμφιθέατρο Μεγάρου Φυσικής). Οι 96 θέσεις εξεταζομένων
ήταν αριθμημένες και ο κάθε εξεταζόμενος είχε πάνω στο γραπτό του
τυπωμένο τον αριθμό της θέσης του. Εδίδοντο δέκα θέματα, στη συνέχεια
έλεγε προφορικά τι ζητούσε και απαντούσε σε όσους είχαν ακόμη απορίες.
Αφού τελείωνε αυτή η διαδικασία οι εξεταζόμενοι είχαν στη διάθεσή τους
δύο ώρες για να απαντήσουν και κατά τη διάρκεια του δίωρου δεν μιλούσε
κανείς.
Αν κάποιος εξεταζόμενος παρανομούσε, δεν αντιμετώπιζε φωνές από
τους επιτηρητές, ούτε του άλλαζαν θέση, αλλά απλώς έβλεπε στον πίνακα
σημειωμένο τον αριθμό της θέσης του, και ήξερε, γιατί αυτό είχε δηλωθεί
από πριν, ότι έχει μηδενιστεί. Αν επιχειρούσε να διαταράξει την
εξέταση με διαμαρτυρίες, αμέσως ο αριθμός του εξαφανιζόταν από τον
πίνακα, αλλά ο μηδενισμός του παρέμεινε.
Μια φορά συνέβη να σημειώσω έναν του οποίου κάποιος συγγενής είχε πρόσβαση στον Αλεξόπουλο.
Αυτός
ο κάποιος ήρθε στο εργαστήριο, χαιρέτισε τον Αλεξόπουλο με το μικρό του
όνομα και του είπε ότι το παιδί είχε ένα μικρό πρόβλημα που είναι
βέβαιος ότι θα ξεπεραστεί. Ο Αλεξόπουλος παρατήρησε ότι σ’
εκείνη την εξέταση δεν είχε μείνει στο αμφιθέατρο, άρα η σημείωση έγινε
από τον βοηθό, του οποίου
«δεν μπορώ να καταργήσω την απόφαση,
πρώτον γιατί δεν έχω ιδίαν αντίληψη του συμβάντος κα δεύτερο γιατί αν το
κάνω πρέπει να τον αποσύρω από τις επιτηρήσεις αφού του έχω στερήσει το
κύρος του». Θα αναφέρω τώρα λίγα σχετικά με την οργάνωση και
τη διδασκαλία στους πρωτοετείς. Να θυμίσω ότι το μάθημα ήταν κοινό για
όλους τους φοιτητές της Φυσικομαθηματικής και γινόταν κάθε Δευτέρα,
Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο 8-9 το πρωϊ. Από το 1963 και μετά δύο φορές
την εβδομάδα είχαμε μάθημα και 7-8 π.μ.
Η πείρα είχε δείξει ότι οι κατ’ έτος διδακτικές εβδομάδες ήταν είκοσι
και άρα οι ώρες διδασκαλίας 80 (25 Μηχανική, 25 Ηλεκτρισμός και 10 ανά
Θερμότητα, Ατομική – Πυρηνική και Οπτική). Σε κάθε μάθημα γινόταν πάνω
στην έδρα, κατά μέσον όρο πέντε πειράματα, δηλαδή στο σύνολο των
μαθημάτων γινόταν επίδειξη 400 περαμάτων.
Ο καθηγητής Αλεξόπουλος έμπαινε στο Αμφιθέατρο 8.10΄ (7.10΄) και από τα
πενήντα λεπτά του μαθήματος διέθετε δέκα λεπτά για τα πειράματα (δύο
λεπτά ανά πείραμα). Το μάθημα, λόγω των πειραμάτων μπορούσε να γίνει
μόνο στο ΜΑΜΦ, γιατί αυτό ήταν δίπλα από το παρασκευαστήριο και την
οργανοθήκη του εργαστηρίου και ακόμη την κατάλληλη εξοπλισμένη έδρα.
Κάτω από την έδρα του ΜΑΜΦ υπήρχαν παροχές φωταερίου, αέρα, συνεχούς
τάσεως, μονοφασικών τάσεων διαφόρων τιμών, τριφασικού κ.α. Το στήσιμο
των πειραμάτων άρχιζε μετά το τελευταίο μάθημα στο ΜΑΜΦ, δηλαδή 8 ή 9 το
βράδυ.
Όπως καταλαβαίνετε εγώ που είχα την ευθύνη των πειραμάτων ήμουν μόνιμος νυχτερινός θαμών του εργαστηρίου.
Το μάθημα στους πρωτοετείς είχε δύο βασικές επιδιώξεις:
1ον) να διορθώσει τα λάθη και τις ασάφειες που έφερναν μαζί τους οι φοιτητές από τη μέση εκπαίδευση και
2ον) να διδάξει τις βασικές αρχές της Φυσικής, τονίζοντας κάθε φορά τις εφαρμογές τους στον κόσμο που μας περιβάλλει.Και
χρειαζόταν μεγάλη προσπάθεια για να πεισθούν ότι π.χ. στο κέντρο βάρους
ενός σώματος δεν ασκείται καμία δύναμη, ότι οι δυνάμεις δεν χωρίζονται
σε κινούσες και μη κινούσες, ότι σ’ ένα περιστρεφόμενο σώμα δεν ασκείται
φυγόκεντρος δύναμη, ότι η τριβή δεν αντιτίθεται πάντα στην κίνηση και
άλλα τέτοια.
Αλλά το κύριο πρόβλημα ήταν η αντίληψη ότι οι μαθηματικές σχέσεις που
εμφανίζονται στη Φυσική είναι σχέσεις καθαρών αριθμών. Για να γίνει
κατανοητό ότι εδώ εμπλέκονται φυσικά μεγέθη που έχουν διαστάσεις
χρειάστηκε και η επικουρία των φροντιστηριακών ασκήσεων του 1ου έτους
και ας με συγχωρήσουν μερικοί για τον εφιάλτη που τους ξαναθυμίζω.
Ως προς την αναφορά των εφαρμογών θυμάμαι την ικανοποίηση στα πρόσωπα
και μερικές φορές το χειροκρότημα όταν μετά τη σχετική θεωρία εξηγούσε
π.χ. γιατί οι χωρικοί έφτιαχναν από πολύ παλιά τα κάρα τους με μεγάλες
ρόδες, γιατί όταν κλείσουμε το στόμιο μιας μάνικας το νερό πάει μακριά,
γαιτί τη γάτα τη λέμε ψιψίνα, γιατί στο τηλέφωνο άλλα γράμματα ακούγοντα
ι
και άλλα όχι, γιατί στα αεροδρόμια οι κύριοι διάδρομοι επισημαίνονται
με κίτρινα φώτα ενώ οι βοηθητικοί με μπλέ, γιατί ο νόμος των ραδιενεργών
μετατροπών μας επιτρέπει να βρούμε το πλήθος των ζωντανών μιας πόλης ,
όχι με απογραφή αλλά μετρώντας τους πεθαμένους κ.α.
Μιλάω με κάποιο πάθος στο σημείο αυτό, γιατί η κατοπινή
παραδοχή από την πολιτεία ότι οι ακαδημαϊκοί πολίτες θα κατανοήσουν
καλύτερα τον κόσμο που τους περιβάλλει αν μάθουν ότι οι δυνάμεις είναι
συντηρητικές και μη, ότι το μήκος συστέλλεται και ο χρόνος διαστέλλεται,
και κυρίως αν μελετηθεί το ελατήριο σε όλες του τις στάσεις (όρθιο,
ξαπλωτό, πλαγιαστό, σε συνδυασμό με άλλα) οδήγησε τον τιμώμενο καθηγητή
και εμέ στην απόφαση να διακόψουμε τη συγγραφή.Θέλω να
αναφέρω κάποιες σκέψεις του καθηγητού τις οποίες πραγματοποιούσε τόσο
στο μάθημα όσο και στη συγγραφή των βιβλίων. Υπάρχουν μερικές προτάσεις
που λόγω της συχνής επαναλήψεώς τους αποστηθίζονται. Είναι χρήσιμο γι’
αυτούς που δεν θα ασχοληθούν με τη Φυσική, η ονομασία τους να θυμίζει το
περιεχόμενό τους. Δηλαδή είναι καλύτερο να θυμούνται ότι υπάρχει αρχή
αδράνειας, θεμελιώδης νόμος της μηχανικής, δράση – αντίδραση, παρά 1ος,
2ος, 3ος νόμος Νεύτωνα.
Ακόμη ότι οι λεπτές διακρίσεις που επιτρέπει η ελληνική γλώσσα πρέπει να
χρησιμοποιούνται. Τα θερμοδυναμικά αξιώματα δεν είναι νόμοι παρά το
έτσι λένε οι ξένοι και οι Έλληνες μεταφραστές τους.
Θα τελειώσω αναφέροντας ένα παράδειγμα σεβασμού των φοιτητών εκ μέρους
του και ένα δικαιοσύνης απέναντί τους. Τα ακροατήρια των μαθημάτων του
ήταν πολυπληθέστατα και πολλοί φοιτητές ήδη πολύ πριν τις 8 (ή 7) το
πρωί ήταν έξω από το Μέγαρο Φυσικής για να προφτάσουν να πιάσουν θέση. Ο
καθηγητής Αλεξόπουλος θεωρούσε αδιανόητο ότι ήταν δυνατό να μπει
κάποιος στο Αμφιθέατρο και να πει ότι δεν θα γίνει μάθημα για
οποιαδήποτε λόγο. Έτσι στα καθήκοντα που μου είχε αναθέσει ήταν και η
ετοιμότητα μου, εάν περί τις 8 π.μ. δεχθώ το σχετικό τηλε
φώνημα να μπω στο ΜΑΜΦ και να κάμω τα πειράματα και το μάθημα.
Τα τμήματα εξετάσεων χωρίζονταν σε δύο ομάδες Α και Β στις οποίες
εδίδοντο διαφορετικές δεκάδες θεμάτων (βαθμολογία γραπτού 1-10). Αν κατά
τη διόρθωση διεπίστωνε ότι τα ποσοστά επιτυχίας δεν ήταν περίπου ίσα,
αυτό σήμαινε ότι η μία ομάδα είχε τουλάχιστον ένα θέμα δυσκολότερο από
την άλλη και για λόγους ίσης αντιμετώπισης η βάση γι’ αυτή ήταν
μικρότερη από 45. Γι’ αυτό για το Μαθηματικό ή την Ιατρική που
εχωρίζοντο σε πολλά τμήματα εξετάσεων, τα αποτελέσματα έβγαιναν αφού
διόρθωνε όλα τα γραπτά, γιατί τότε μπορούσε να γίνει η εξομάλυνση.
Κυρίες και κύριοι συνάδελφοι, στην εποχή που εγώ ήμουν μαθητής αλλά και
αργότερα, υπήρχε ένα μάθημα που λεγόταν Φυσικά και η κοινωνία πίστευε
ότι το δίδασκαν Φυσικομαθηματικοί.
Σήμερα στα σχολεία υπάρχει η Φυσική και η κοινωνία ξέρει ότι διδάσκεται από Φυσικούς.
Πιστεύω ότι η συμβολή του καθηγητή Καίσαρα Αλεξόπουλου σ’ αυτή την αλλαγή είναι μεγάλη
Διονύσης Μαρίνος
...................................................................
